اگر چه با وجود تلویزیون که مرتب همه اتفاقات را به تصویر می کشد شاید تخیل کردن، اندکی برای نسل امروز سخت باشد اما لطفا فقط برای چند لحظه در تخیل فرو روید و فکر کنید که یک روز سخت کاری را پشت سر گذاشته و به خانه رفته اید.

در خانه بعد از صرف شام و صحبت و شوخی با خانواده می خوابید. در ساعات میانی شب ناگهان متوجه می شوید که هرچه می کنید نمی توانید بخوابید به همین دلیل به دم در آپارتمان می روید تا کمی قدم بزنید. یک آن زیر پایتان لرزشی سنگین را احساس می کنید و می بینید که آپارتما شما و سایر آپارتمان های اطرافتان مثل قالب های تو خالی گچی درون خوشان فرو می ریزند. منبع برق سر کوچه تان را می بینید که آتش گرفته و شعله هایش علمک گاز آپارتمان کناری را با صدایی مهیب منفجر می کند.

اشتباه نکنید. آنچه برای شما روایت شد صرفا یک صحنه تخیلی از فیلمی هالیوودی نیست بلکه واقعیت محضی است که هر لحظه احتمال وقوع آن در تهران و سایر شهرهای کشور وجود دارد. اگرچه هیچ کسی نمی تواند جلوی زلزله را بگیرد یا از چند روز قبل آنرا پیش بینی کند اما امکان اعلام زلزله در ثانیه های ابتدایی پیش از وقوع وجود دارد.

امروزه عملا امکان سنجش لرزه های زمین و اعلام وقوع زمین لرزه در چیزی حدود 10 تا 20 ثانیه قبل از وقوع وجود دارد. اگر این سیستم لرزه سنج به یک سامانه هشدار سریع متصل شود می تواند سریعا از طریق پیامک، تلویزیون یا حتی از طریق آژیری که امکان تعبیه آن در ساختمان ها وجود دارد سریعا مردم را از وقوع زلزله در ثانیه های بعد آگاه کند.

اگرچه این فرصت برای خروج از آپارتمان بسیار کم است اما می تواند برای قرار گرفتن در نقاط امن خانه مثل چارچوب درها کاملا مفید باشد. ژاپنی ها که در یکی از زلزله خیزترین مناطق دنیا زندگی می کنند با استفاده از همین سامانه هشدار سریع زلزله توانسته اند خسارات جانی و مالی ناشی از زلزله را تا حد زیادی کنترل کنند.

علاوه بر این اگر سامانه هشدار سریع 15 ثانیه قبل از وقوع خبر زلزله را بدهد شرکت های برق و گاز هم فرصت کافی برای قطع کردن سرویس های خود و جلوگیری از انفجارهای ناخواسته را دارند. ضمنا آتش نشانی و آمبولانس ها هم می توانند سریعا به حالت آماده باش در آیند.

کاربردهای سیستم لرزه سنج و هشدار زلزله

با نظر به کاربردهای معمول یک سامانه هشدار سریع زلزله در سراسر جهان باید گفت که این سامانه قابلیت اعلام زلزله 15 ثانیه قبل از وقوع را دارا است. در سراسر جهان اینطور معمول است که سازمان های مهم و تاثیر گذار مثل برق و گاز که می توانند عملا مانع وقوع حوادث فاجعه آمیز در هنگام زلزله شوند به این سامانه وصل باشند و به محض اعلان هشدار، سریعا جریان برق و گاز را قطع کنند. در تهران پایتخت ایران که البته روی گسل هم قرار دارد طبیعتا احتمال وقوع زلزله بالاست اما هنوز هیچ سازمانی به این سامانه متصل نشده است.

مجریان طرح سامانه هشدار زلزله ایران

رضا حیدری مشاور طرح هشدار سریع زلزله در مصاحبه ای با تاکید بر ممکن نبودن پیش بینی زمان دقیق وقوع زلزله خاطرنشان ساخته است:

"آن چیزی که فناوری های نوین در اختیار ما گذاشته و در کشورهای پیشرفته هم مورد استفاده قرار می گیرد، سامانه هشدار سریع است که وقتی اتفاقی می افتد، در عرض چند ثانیه اخطار می دهند و باید اقدامات کاهش خسارت را در این مدت اندک انجام داد."

مشاور طرح هشدار سریع زلزله درباره این طرح می گوید:

" سازمان مدیریت و پیشگیری از بحران در حدود سه سال است که با همکاری آژانس همکاری های بین المللی ژاپن(جایکا) و همچنین دستگاه های عضو ستاد یعنی وزارت کشور، استانداری، صداوسیما، سازمان تنظیم مقررات رادیویی و هواشناسی توانسته خروجی یکی از سامانه هایی را که می تواند برای شهر تهران موثر باشد، بگیرد. در یکی از نقاط اطراف شهر تهران یعنی گسل مشأ در امامزاده هاشم، این سیستم با چهارایستگاه شتاب نگاری فعال شده و خروجی های اولیه را در سازمان گرفته ایم و بحثی که امروز به دنبالش هستیم این است که سازمان هایی که در این حوزه باید دخیل باشند، از این خروجی چه استفاده هایی می توانند داشته باشند؟ این موج اگر در اختیار شرکت برق قرار گیرد، می تواند کل برق شهر تهران را به صورت اتوماتیک قطع کند و نیازمندیم که در سیستم های مختلف اقدامات اینچنینی انجام گیرد که حداقل خسارات صورت گیرد. این نخستین اقدامی است که در کشور انجام شده و خروجی به صورت پایلوت است و امیدواریم با اقدامات نهادهای دولتی و سازمان مدیریت بحران کشور در فاز اول بتوانیم این سیستم را در کل شهر تهران فعال کنیم. شهر تهران درحال حاضر در حدود ١٤ شتاب نگار دارد که برخی از این ها عمدتا شتاب نگارهای حریم و حاشیه شهر هستند و باید شتاب نگارهای دیگری هم اضافه شوند و ما برای کاهش خسارت به نزدیک به ٥٠ شتاب نگار نیاز داریم. یکی از کاربردهایی که شهرداری به دنبال آن است، استفاده عمومی برای اطلاع رسانی است. قطعا این موج وقتی به صداوسیما برسد، این سازمان می تواند مانند سایر کشورهای توسعه یافته، اطلاع رسانی عمومی انجام دهد. شاید در نظر ما این زمان بسیار کم باشد اما همین ١٠ثانیه می تواند جان بسیاری را نجات دهد و این سیستم قطعا باید در کل کشور عملیاتی شود."

سامانه فناوری هشدار سریع زلزله چطور کار می کند؟

گفته می شود که سه نوع مختلف از سامانه هشدار زلزله در کشورهای زلزله خیز مورد استفاده قرار می گیرند که با توجه به نوع و فاصله گسل ها از یکدیگر و با توجه به فواصل شهرها ممکن است که هر یک به کار گرفته شوند.

مشاور طرح سامانه هشدار سریع زلزله تهران شکل کار این سه نوع سامانه را اینطور شرح می دهد:"نخستین دسته، سامانه های هشدار تعیین پیشاپیش است، به این معنی که قبل از آن که امواج زمین لرزه به منطقه مورد نظر برسند، پارامترهای زمین لرزه تعیین می شوند. گونه دیگر، سامانه های ناحیه ای است که این سامانه برای مناطقی مناسب است که منطقه گسلی از منطقه شهری دور است، مصداقش هم همان چیزی است که در مکزیک و رومانی وجود دارد. سنسورها را به ترتیب در کنار منطقه گسلی می چینند و به محض وقوع زمین لرزه پارامترهای چشمی زمین که شامل بزرگی و کانون آن است، تعیین می شوند. به واسطه فاصله بسیار زیادی که کانون زمین لرزه یا منطقه گسلی نسبت به منطقه شهری دارد، زمان مناسبی حاصل می شود که بتوان هشدار را فراهم کرد. این سامانه ساختار بسیار ساده ای دارد اما برای هر منطقه ای مناسب نیست و به درد منطقه ای می خورد که فاصله میان گسل و شهر زیاد باشد. شهر مکزیکوسیتی، ازجمله شهرهایی است که این سامانه برای آن مورد استفاده قرار گرفته و به محض این که موج زمین لرزه دریافت می شود، پارامترهای آن تعیین شده و از زمان تشخیص تا احساس موج زمین لرزه در شهر، چیزی حدود ٧٢ ثانیه زمان در اختیار مدیران شهری برای انجام عملیات اضطراری قرار دارد. نوع دیگر سامانه هشدار سریع، سامانه ای است که مشابه آن را به واسطه پیچیدگی های تکنیکی که برای شهر وجود دارد، در نظر گرفته ایم. با توجه به این که گسل ها و مناطق گسلی از شهر دور نیستند و حتی مناطق شهری را پوشانده اند، این سامانه پیشنهاد می شود. به این ترتیب که سنسورها در مناطق شهری و پراکنده توزیع می شوند و این سامانه اطلاعات خود را برای یک مرکز پردازنده ارسال می کند و اگر این مرکز گمان کند که این زلزله، زلزله ای مخرب است، اقدام به صدور هشدار می کند. نوع دیگر، سامانه ای است که خیلی رایج نیست و متاسفانه بعضی وقت ها از دستگاه های خودکار سریع جریان آب، گاز یا... اسم برده می شود که این کاملا غلط است. سامانه هشدار سریع، سامانه ای است که خیلی سریع واکنش نشان می دهد و به طورکلی راه اندازی سامانه های هشدار سریع به دو بخش کلی تقسیم می شود. نخستین بخش راه اندازی طراحی شبکه کلی و سیستم پایش هشدار سریع که درواقع به انتخاب نوع و الگوریتم سامانه و جایابی برمی گردد و دوم پس از طراحی است که هر ایستگاه وظایفی برعهده دارد، به این معنی که باید روش های پردازشی مشخص را برای تعیین سریع پارامترهای زمین لرزه شامل بزرگی، فاصله و شدت زمین لرزه برای ایستگاه طراحی کنیم و نمونه این روش ها در سال ٢٠١٥ درحال تست شدن است."

کاربردهای سامانه و فناوری هشدار سریع زلزله در دیگر کشورها

کاربردهای زیادی تاکنون برای سیستم لرزه سنج و هشدارسریع زلزله مطرح شده است و هر کارشناس به موارد مختلفی از فواید آن اشاره دارد.

سوگیو ایمامورا کارشناس ارشد سیستم هشدار سریع که دارد روی پروژه راه اندازی سامانه هشدار زلزله ایران کار می کند با ذکر خاطره ای از زلزله ای درژاپن کاربرد مناسب سامانه را به خوبی به ما نشان می دهد؛ وی می گوید:

" زلزله شرق ژاپن در ساعت دو و چهل دقیقه رخ داد. سیستم هشدار سریع، هشدار یک لرزش بزرگ را ارسال کرد. لرزه نگارهایی درون متروها تعبیه شده بود که پس از دریافت این پیام به صورت اتوماتیک متروها را متوقف کردند که البته این سیستم به صورت اتوماتیک صرفا در قطارهای با سرعت بالاست و قطارهای عادی چنین توانایی را ندارند و این هشدار به راننده منتقل شده و راننده کار توقف را برعهده دارد. در بیمارستان ها نیز سیستم هشدار اتوماتیک وجود دارد و بعضی از کارها هم که باید توسط مردم صورت گیرد. در نیروگاه های انرژی و اتمی نیز براساس هشداری که می گیرند قطع خودکار ندارند بلکه توسط لرزه نگارهایی که در خود نیروگاه ها فعال است، اطلاعات را دریافت کرده و سیستم نیروگاه را قطع می کنند و این امر در شرکت های گاز هم همینطور است و دریچه هایی وجود دارد که به صورت خودکار بسته می شوند و به صورت ترکیبی هم هشدارهای داخلی خود را دارند و هم هشدارهای مرکز هشدار را دارند."

این کارشناس ژاپنی سیستم نصب شده در ایران را با سیستم نصب شده در ژاپن مقایسه کرده و می گوید:

" درخصوص چهار ایستگاه داخل ایران، ٨١ سناریو و ١٤ کد عمل در نظر گرفته شده است. عملکرد مورد انتظار از این سیستم در بهترین شرایط این است که طی دو ثانیه از محل تشخیص زلزله هشدار ارسال شود. از سویی اولین پیام هشدار به صورت تخمینی می تواند در حدود چهار ثانیه قدرت و شدت زمین لرزه را نشان دهد و اگر بخواهیم این چهار ثانیه را با هشدار آژانس هواشناسی ژاپن مقایسه کنیم، می بینیم که آنها در طی ١٠ ثانیه هشدار را ارسال می کنند و از این رو سیستم فعلی که برای ایران نصب شده از سیستم ژاپن بهتر عمل خواهد کرد. البته در ژاپن سه گروه برای امر تشکیل می شود. یکی مسئول پردازش اطلاعات، دیگری استفاده کاربردی و سومی نیز ایجاد آمادگی عملیاتی است. در ستاد عملیاتی باید ارزیابی سیستم آزمایشی به صورت مستمر انجام شود و تعداد ایستگاه ها نیز افزایش یابد. اگر گروه های پشتیبانی مدنظر داریم باید تجهیزات و تکنولوژی خود را توسعه دهند و یک سیستم هشدار به صورت دقیق آماده کنند."

نتیجه گیری

باتوجه به هزینه های سنگینی که برای ایجاد سامانه هشدار سریع زلزله ایران انجام شده به نظر می رسد که لازم باشد این هزینه ها بی استفاده نمانده و تمام سازمانها از خدمات سیستم لرزه سنج و هشدار سریع زلزله بهره ببرند.

پس از وقوع زلزله بم شاهد آن بودیم که کارشناسان مختلف می گفتند اگر مردم آموزش دیده بودند چه می شد یا اگر امکانات بیشتری بود چه می شد و یا مثلا اگر چه می شد شاید میزان تلفات و خسارات پایین تر می آمد.

امیدواریم در مورد تهران حالا که هنوز هیچ اتفاقی نیفتاده سریعا سازمان ها دست به کار شوند و لااقل ادارات خود را به سامانه هشدار سریع متصل کنند تا نیاید روزی که بگوییم اگر سامانه لرزه سنج و هشدار سریع به سازمان هایمان متصل می شد چه می شد.